საავტომობილო ძრავას გაშვების სისტემის კომპიუტერული
მართვის ერთ-ერთი უმთავრესი ობიექტი არის სტარტერი და მისი წრედი.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ ძრავას მართვის
მოდულისა და ანთების ჩამრთველის გარდა, თანამედროვე
ავტომობილებზე მტკიცედ დამკვიდრდა სტარტერის მართვის
ელექტრომაგნიტური მოწყობილობები: სოლენოიდი და ჩართვის რელე.
ამ მოწყობილობათა გამოყენება იმითაცაა გამართლებული, რომ
სტარტერს მძლავრი ელექტროძრავა აქვს, რომელიც 300 ა-მდე დენს
მოიხმარს (სხვაგვარად იგი ძრავას მუხლა ლილვს ვერ ააბრუნებს). ასეთი
ძალის დენით სტარტერის კვებისათვის კი საკმაოდ დიდი კვეთის
კაბელია საჭირო, რომლის ანთების ჩამრთველთან მიერთება
მოუხერხებელია. რელე და სოლენოიდი კი ერთად იძლევა მცირე კვეთის
სადენების გამოყენების საშუალებას.
როგორც წესი, სოლენოიდი სტარტერის კორპუსშივეა
ჩამონტაჟებული (თუმცა, არსებობს სტარტერები, რომელთა სოლენოიდი
ცალკე, ძრავას ნაკვეთურშია განლაგებული). სტარტერის კორპუსში
განლაგებული სოლენოიდი ორმაგ ფუნქციას ასრულებს: იგი კრავს წრედს
უშუალოდ აკუმულატორთა ბატარეასა და სტარტერის ელექტროძრავას
შორის, აგრეთვე უზრუნველყოფს ბენდექსის ამოქმედებას. შედარებით
მოძველებულ სისტემებში სოლენოიდი ანთების კოჭისაკენ მიმავალ
შემოვლით წრედსაც რთავდა. თუმცა, დღეისათვის ეს სქემა ნაკლებად
გამოიყენება.
სოლენოიდის ხვია ორი ნაწილისაგან შედგება: შეზიდვისა და
შეკავების ხვიებისაგან. ეს იმითაა განპირობებული, რომ სოლენოიდის
ღუზის შესაზიდად და ბენდექსის ასამოძრავებლად მძლავრი ელექტრომაგნიტური ველია საჭირო, შესაკავებლად - უფრო სუსტი.
ამიტომ სოლენოიდის ჩართვისას ორივე ხვია მუშაობს, შემდეგ კი,
როდესაც ბატარეიდან სტარტერზე დენი პირდაპირ მივა, შეზიდვის ხვია
გაითიშება და ჩართული რჩება მხოლოდ შეკავების ხვია.
დაბლა გამოსახულია შედარებით მოძველებული სქემა,
რომელშიც სოლენოიდის ხვიებზე დენი ანთების გასაღებიდან მიდის.
სტარტერის სოლენოიდის წრედი.
სტარტერის წრედის მართვის უფრო თანამედროვე სქემებში კი
სოლენოიდის ხვიებს დენი პირდაპირ აკუმულატორების ბატარეიდან,
ოღონდ ჩართვის რელეს კონტაქტების გავლით მიეწოდება. ჩართვის რელეს ელ. მაგნიტურ კოჭაზე კი დენი მიდის ანთების გასაღების START
პოზიციიდან.
ანთების ჩამრთველიდან სტარტერის სოლენოიდის მართვის
წრედი. როდესაც კონტაქტი (ისარი) Off მდგომარეობიდან Start-ზე
გადავა, სოლენოიდის წრედი რელეს კონტაქტის გავლით შეიკვრება.
ამ კოჭას უფრო მცირე სიდიდის დენი სჭირდება, ვიდრე სტარტერის
სოლენოიდს. ამრიგად, სტარტერის რელე დიდი დენისაგან ანთების
ჩამრთველსაც იცავს. განმარტებისათვის აქვე აღვნიშნავთ, რომ
საზოგადოდ, ანთების ჩამრთველის პოზიციებია: LOCK - ამ პოზიციაში
ჩამრთველის ყველა კონტაქტი გათიშულია; მექანიკურადაა
დამოდულილი საჭის თვალი და ავტომატური კოლოფის სელექტორი.
ბევრ ავტომობილზე ანთების გასაღების ბუდიდან გამოძრობა მხოლოდ ამ
პოზიციაში შეიძლება; OFF - ყველა ელექტრული სისტემა, რომელიც
კვებას ანთების ჩამრთველის გავლით იღებს, გათიშულია; საჭის თვალი
და სელექტორი განმოდულილია; ACC - ამ პოზიციაში დენი მიეწოდება
ყველა მომხმარებელს, სტარტერის, ძრავასა და ანთების მართვის
მოდულების გარდა; RUN, იგივე ON - დენი მიეწოდება ყველა სისტემას, სტარტერის გარდა; START - დენი მიეწოდება სტარტერს, ძრავას მართვის,
ანთებისა და სხვა სისტემებს. ამ პოზიციაში თუ ანთების გასაღებს ხელს
გავუშვებთ, იგი ავტომატურად ჩადგება RUN პოზიციაში. ამიტომ ამ ორი
პოზიციის წრედებს აღნიშნავენ სახელით: RUNSTART.
თანდათან წარსულს ბარდება ის დრო, როდესაც ანთების გასაღების
ბუდეზე მრავალი სადენი მიდიოდა. სულ უფრო მეტი ავტომწარმოებელი
უპირატესობას ანიჭებს ანთების მულტიპლექსურ ჩამრთველს, რომელსაც
მართვის მოდულთან სულ ორი სადენი აკავშირებს.
ანთების მულტიპლექსური ჩამრთველის ელექტრონული
წრედის სქემა.
ამრიგად, სხვადასხვა წრედებს უკვე კონტროლერი რთავს, უფრო
ზუსტად, მათი მართვის მოდულებს უგზავნის შესაბამის სიგნალს - იმის
მიხედვით, თუ რომელ პოზიციაშია ანთების ჩამრთველი. ამიტომაცაა
ტრადიციული „ანთების საკეტის“ ნაცვლად უფრო ზუსტი დასახელება
„ანთების ჩამრთველი“.
თანამედროვე ავტომობილებზე კონტროლერი სტარტერის წრედსაც
მართავს. ქვევით, ნახ.-ზე 7.36, ნაჩვენებია ასეთი სქემა. ცხადია, იგი მეტად მარტივია მართვის რეალურ წრედთან შედარებით, რამდენადაც
კონტროლერს, ჩამრთველის პოზიციის გარდა, მრავალი სხვა ფაქტორის
გათვალისწინებაც უწევს. ასე რომ, ანთების ჩამრთველი შეიძლება START
პოზიციაშიც იდგეს, მაგრამ კონტროლერმა სტარტერის ჩართვა მაინც არ
დაუშვას. ასე მოხდება, მაგ., იმ შემთხვევაში, კონტროლერმა აღმოაჩინა,
რომ აკუმულატორების ბატარეის მუხტი საშიშ ზღვრამდე დაეცა.
შეიძლება მოხდეს პირიქითაც: საშიშად დაბალი მუხტის პირობებში
კონტროლერმა „სდექ-სტარტის“ ფუნქცია გათიშოს და არ დაუშვას ძრავას
ჩაქრობა (გაშვების სისტემაში ენერგეტიკული ბალანსის მართვის
პრინციპების თაობაზე ქვემოთ უფრო დაწვრილებით ვისაუბრებთ).
სტარტერის წრედის კომპიუტერული მართვის უმარტივესი
სქემა.
სტარტერის მართვის განსაკუთრებული სტრატეგია ხორციელდება
ავტომობილებზე, რომლებიც აღჭურვილია ავტომატური გადაცემათა
კოლოფით. ამ სტრატეგიას „სტარტერის უსაფრთხო ჩართვა“ ეწოდება და
გულისხმობს, რომ სტარტერი ჩაირთვება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ
კოლოფის სელექტორის ბერკეტი გადაყვანილია „დგომის“ (P) ან ნეიტრალურ“ (N) პოზიციაში. ნახ.ზე 7.37 ნაჩვენებია სტარტერის
უსაფრთხო ჩართვის წრედი.
სტარტერის უსაფრთხო ჩართვის წრედი (სქემაზე ინგლისურად
მითითებულია სადენების ფერები: RED-წითელი; BLK-შავი და ა.შ.)
ავტომობილის ძირითადი სისტემების გარდა, გაშვების მართვის
სტრატეგია დაკავშირებულია უსაფრთხოების ან ავტომობილის
გატაცების საწინააღმდეგო სისტემებთანაც. ამ მხრივ თვალსაჩინო
მაგალითია იმმობილაიზერი.
იმმობილაიზერი არის ავტომობილის გატაცების საწინააღმდეგო
სისტემის სახესხვაობა. იგი აღკვეთს ძრავას არასანქცირებულ გაშვებას
როგორც ყალბი გასაღებით, ასევე საერთოდ გასაღების გარეშეც. როგორც
მოწყობილობა, იმმობილაიზერი არის ტრანსპონდერი, ანუ უმავთულო
გადაცემის სისტემა. ეს ნიშნავს, რომ სისტემა მუშაობს რადიოსიგნალით,
რომელსაც უზრუნველყოფს ანთების საკეტის ცილინდრში დახვეული
რგოლისებური ანტენა. იმმობილაიზერი არის საშტატო, რომელიც
სერიულ ავტომობილებზე დგება. მას აქვს საკუთარი მართვის მოდული - სიგნალების მიმღებ-გადამცემი, რომელიც ურთიერთქმედებს ძრავას
მართვის მოდულთან (ნახ. 95) და მისი მეშვეობით ბლოკავს ძრავას
შეფრქვევისა და ანთების სიტემებს. ავტომობილზე შეიძლება იდგეს
დამატებითი იმმობილაიზერიც, რომელიც რელეს მეშვეობით თიშავს
რომელიმე მნიშვნელოვან (მაგ., სტარტერის) წრედს და აღკვეთს ძრავას
არასანქცირებულ გაშვებას.
ავტომობილის გაშვების, დამუხტვისა და იმმობილაიზერის
სისტემების პრინციპული სქემა
საშტატო იმმობილაიზერი მოიცავს ანთების ჩიპ-გასაღებს, ანტენას
და მართვის მოდულს. მისი მართვის ალგორითმი პაროლების მეშვეობით
ხორციელდება. უმარტივესი პაროლია საიდენტიფიკაციო კოდი (ID Code).
ანთების ჩართვისას იმმობილაიზერის მართვის მოდული,
რადიოსიგნალის მეშვეობით, ჩართავს ტრანსპონდერს, რომელიც ჩიპგასაღების
თავშია ჩამონტაჟებული. ეს უკანასკნელი აყალიბებს სიგნალს
ID კოდის სახით. სიგნალს იჭერს რგოლური ანტენა და გადასცემს
იმმობილაიზერის მართვის მოდულს, რომელიც მიღებულ სიგნალს
ადარებს საკუთარ მეხსიერებაში შენახულ ეტალონს. თუ კოდები
ერთმანეთს არ დაემთხვა, იმმობილაიზერის მოდული აყალიბებს შესაბამის სიგნალს ძრავას მართვის მოდულისათვის, რომელიც ბლოკავს
ანთებისა და საწვავის შეფრქვევის სისტემებს.
საშტატო იმმობილაიზერის შემდგომი განვითარებაა ცვლადი
პაროლის იმმობოლაიზერი (rolling code), რომელშიც ანთების ჩართვის
შემდეგ გამოყენებული კოდი მომენტალურად იცვლება ახლით. თუმცა,
დაცულობის მხრივ ყველაზე საიმედოა დაშიფრული პაროლის
იმმობილაიზერი (crypto code). აქ საიდენტიფიკაციო კოდს ემატება
ფსევდო-შემთხვევით სიტყვაზე დაფუძნებული შიფრი, რომელიც ძრავას
ყოველი გაშვებისას ახალია. პაროლის დაშიფვრამ შესაძლებელი გახადა
ინტელექტუალური დაშვების ან უგასაღებო (Keyless) გაშვების სისტემების
დამუშავება.
